گلیم یکی از انواع صنایع دستی ایران محسوب می‌شود که جنس اصلی آن پشم گوسفند یا بز است، و برعکس قالی، بدون پرز است و از تار و پود تشکیل می‌شود. صنایع دستی از قبیل اشیائی به شمار می‌آید که به همراه کارآیی روزانه شان، جنبه زیبایی نیز دارند. بدین صورت که موقعی که در منزل خود یک قالی یا گلیم دست باف ایرانی را پهن می‌کنیم، جدا از خصوصیات کف پوش خوبی که دارد، آن قالی یا گلیم به ما حسی از زیبایی و چشم نوازی خواهد داد. در این مقاله از سایت گالری سرو به بررسی هنر زیبای گلیم بافی، تاریخچه و انواع آن خواهیم پرداخت و در تلاشیم فرآیند بافتن یک گلیم درجه یک ایرانی را به شما توضیح دهیم؛ پس با ما همراه باشید.
گلیم بافی چیست؟
گلیم که در انگلیسی Rug گفته می‌شود، نوعی از کف پوش و رو انداز دست ساز ایرانی است که آن را بر روی دارهای عمودی یا افقی و به طور تار و پود وار می‌بافند. جهت بهتر متوجه شدن تفاوت بین گلیم و فرش باید به نوع بافت آن‌ها دقت و توجه کنیم. می‌دانیم برای بافت قالی از گره‌هایی استفاده می‌شود که نخ اضافه این گره‌ها برش خورده و آن را پرز می‌نامند. اما در گلیم گره‌ها به اصطلاح «خواب گره» نامیده می‌شوند و به همین جهت ظاهری بدون پرز و مسطح را به گلیم می‌دهند.
گلیم‌ها می‌توانند اندازه‌های متفاوتی داشته باشند و در بافت سنتی گلیم‌ها، عشایر بسته به احتیاجات خود ابعاد حدودی آن را مشخص می‌کردند. اما اندازه نرمال و رایج هر گلیمی حدود 100 در 150 سانتی متر است. البته گلیم‌هایی با اندازه 2 در 3 متر ( در ابعاد یک یک قالی) نیز در بازار موجود است.
شاید نقوش به کار رفته در گلیم بافی در نگاه اولیه ساده به نظر می‌رسند، ولی باید بدانیم همین چند ضلعی‌های ساده نیز شامل الگو‌ها و طرح‌هایی کاملا تخصصی هستند که طرح خطی، طرح خشتی، طرح راه راه، طرح شاملو و … از نمونه این نقوش در گلیم بافی هستند. امروزه نقشه‌های چاپی (یا دستی) برای طرح کلی گلیم وجود دارند که بافنده گلیم از آن‌ها استفاده می‌نماید، ولی طرح‌های ذهنی (و بدون نقشه) نیز می‌توانند گزینه‌ی خوبی جهت بافت یک گلیم منحصر به فرد و زیبا باشند.
تاریخچه گلیم بافی در جهان
می‌توانیم از اجداد گلیم‌های امروزی به دسته‌ای از حصیرها اشاره کنیم که بومیان مناطق متعدد برای ساخت زیرانداز آن‌ها را به همدیگر گره می‌زدند. نخستین نمونه‌های گلیم کشف شده به حصیرها شباهت بسیار زیادی دارند که در قاره آفریقا و بین النهرین یافت شده اند. قدمت بافت گلیم (به کمک پود و نخ و تار) را می‌توانیم همزمان با شروع صنعت نساجی بدانیم. یعنی انسانی که با گذشت زمان دریافته بود که چگونه می‌تواند پارچه ببافد، دست به تجربه‌های بیشتری زده و از مواد و روش‌های نوین بافتن استفاده نمود تا مواردی از جمله گلیم و قالی زاده شدند.
البته جالب است بدانید که قدیمی ترین گلیمی شناخته شده در دنیا در قرن 4 یا 5 پس از میلاد مسیح بافته شده و توسط باستان شناسی به نام دکتر استین در ترکمنستان شرقی (شهر ختن) پیدا شده است.
گلیم بافی در ایران
منطقه بافت هر گلیم باعث می‌شود تا آن اثر خصوصیات خاص خود را داشته باشد؛ در نتیجه با اندکی دقت و توجه به نقش‌ها و مواد اولیه هر گلیم، می‌توانیم آن‌ها را به دسته‌های متعددی دسته بندی کنیم. نمونه‌های معروف گلیم ایرانی شامل موارد زیر می‌شود:
|
گلیم ایل شاهسون |
گلیم لری |
گلیم زرند |
|
گلیم سنه |
گلیم قشقایی |
گلیم هرسین |
|
گلیم بلوچ |
گلیم ترکمنی |
و … |
ابزار گلیم بافی
در جدول زیر می‌توانید مهم ترین ابزارآلاتی که در گلیم بافی به کار می‌آیند را به همراه کاربردشان مشاهده نمایید.
|
نام ابزار |
جنس |
کاربرد |
|
دار |
چوب |
چهارچوبی برای بافت گلیم (به دو صورت عمودی و افقی وجود دارند.) |
|
شانه (دفتین) |
چوب یا فلز |
کوبیدن پود و تنظیم ترتیب فاصله تارها |
|
کجووف‌ها |
چوب |
جدا ساختن تارها |
|
سیخ پودکشی |
چوب |
رد کردن پود‌ها |
|
نخ تار |
پنبه |
بافت گلیم |
|
نخ پود |
کرک یا پشم گوسفند |
بافت گلیم |
|
قیچی و چاقو |
فلز |
برش نخ‌های اضافه |
انواع روش بافت گلیم
جالب است بدانیم گلیم بافی در ایران به سه روش عمده انجام می‌شوند. روش بافت‌های گوناگون باعث شده است تا هر یک از این گلیم‌ها ویژگی‌ها و خاصیت‌های منحصر به فردی داشته باشند. این روش‌ها عبارت اند از:
- گلیم ساده (یا دو رو یا تخت): به روش پودگذاری بافته می‌شوند و ضخامت کمتری داشته و همچنین از دو طرف طرح یکسانی دارند. این نوع بافت در سمنان، اردبیل، زنجان و … انجام می‌شوند.
- گلیم یک رو (یا سوماک): به روش پودپیچی بافته می‌شوند و تنها یک رویه آن طرح دار بوده و پشت کار نخ‌های منظم و مرتب دارد. عشایر تولید کننده اصلی این نوع گلیم‌ها هستند. ولی سایر نمونه‌های آن در ترکیه، اردبیل و آذربایجان یافت می‌شود.
- گلیم یک رو ولی غیر سوماک: این گلیم‌ها از بافت ساده (مثل قالی بافی) ساخته می‌شوند و در بعضی از موارد دارای نقش برجسته هستند. در خراسان، شاهرود و … این نمونه از گلیم‌ها رایج تر است.
مراحل بافت یک گلیم
تقریباً بافت گلیم مراحلی مثل بافت قالی دارند که می‌توانیم آن را به صورت زیر برای شما توضیح دهیم:
مرحله آماده سازی نخ‌ها
نخ‌هایی که در این بافت به کار می‌روند، اکثرا از نخ‌هایی طبیعی است. در نتیجه لازم است افراد بافنده در ابتدا از ماده اولیه مورد نظرشان (پنبه، پشم یا …) نخ را بریسند. پس از آن باید آن‌ها را در کارگاه‌های رنگرزی با رنگ‌های طبیعی رنگ کنند و بعد از خشک شدن نخ‌های رنگی، باید به دنبال بر پا کردن دار بروند.
مرحله آماده سازی دار و چله کشی
دار‌ها بسته به نوع افقی یا عمودی بودنشان ساخته و در جای خود مستحکم می‌شوند. پس از آن باید مرحله چله کشی را با ظرافت و دقت زیاد انجام داد. فاصله دقیق میان نخ‌های چله می‌تواند در نتیجه نهایی کار تاثیر بسیار زیادی داشته باشد.
مرحله آغاز به بافتن
برای اینکه بتوانید به خوبی گلیم بافی ساده را تجربه نمایید، در ابتدا باید نخ‌های پود را به طور یکی در میان از میان تارها عبور دهید. در دور برگشت نیز باید جای زیر یا رو بودن نخ پود را جا به جا کنید. با این روش شما بعد از اتمام کار گلیمی ساده و یک رنگ دارید. برای اینکه به آسانی طرح راه راه را در گلیم خود بیندازید، رنگ نخ پود را پس از چند رج عوض نمایید. البته باید به این نکته نیز دقت کنید که پس از بافتی به ارتفاع حدود 1 سانتی متر، ضروری است که با استفاده از شانه یا دفتین، رج‌های خود را بکوبید تا در جای خود محکم شوند.
مرحله جدا سازی گلیم از دار
این مرحله البته به طور اختیاری انجام می‌شود. در صورتی که از دارهای کوچک و تزئینی استفاده می‌نمایید، می‌توانید گلیم بافته شده را از دار جدا نکنید. ولی در صورت بافت گلیم‌هایی در اندازه بسیار بزرگ می‌توانید از قسمت بالای آخرین رج، چله‌ها را با قیچی تیز برش بزنید.
خلاقیت در بافتن گلیم با متریال متفاوت
احتمالا برای شما نیز جالب باشد که بدانید در حال حاضر دیگر هنر گلیم بافی تنها به یک نوع دیده نمی‌شود و می‌توانیم در بازار ساخت هنرهای دستی را با موارد و محصولات زیر را نیز ببینیم:
- گلیم بافی با کاموا
- گلیم بافی با مقوا
- گلیم بافی با پارچه
- گلیم بافی با قلاب
البته خوب است بدانیم که در برنامه آموزش و پرورش ایران و در قسمتی از پودمان‌های هنری گلیم بافی در پایه هفتم متوسطه اول تدریس می‌شود و دانش آموزان می‌توانند به عنوان پروژه، در یک دار کوچک تزئینی، گلیم بافی را تجربه نمایند که با این هنر جذاب و راحت بیشتر آشنا شوند.
آیا با هنر گلیم بافی می‌توان کسب درآمد داشت؟
پاسخ این سوال بسیار واضح و آشکار است. شما می‌توانید با استفاده از این هنر به عنوان یکی از راه‌های درآمد زایی در خانه به کسب درآمد بپردازید. مواد اولیه جهت گلیم بافی بسیار ارزان هستند و چیزی که ارزش آن را بالا می‌برد زمان و ذوق هنری است که بافنده بر روی گلیم خود خواهد گذاشت. البته عوامل مختلفی از قبیل جنس مواد اولیه، ابعاد نهایی گلیم، نوع بافت و … در قیمت نهایی گلیم تاثیر دارند. شما می‌توانید سایر فواید این مهارت جذاب را در ادامه مبحث بخوانید.
فواید گلیم بافی
گلیم بافی از فواید بسیار زیادی برخوردار است که از این فواید می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
- تولید کار هنری دست باف
- کسب درآمد
- خدمت و تلاش جهت بقای صنایع دستی
- ایجاد شغل
- افزایش تمرکز و هماهنگی میان دست و چشم
- و …
کاربردهای هنر گلیم بافی
هنر گلیم بافی از زیباترین هنرهای صنایع دستی ایران محسوب می‌شود. گلیم جهت کف پوش اطراف فرش‌های منزل، تزئین دیوارهای خانه، پادری، آویز ورودی و … مورد استفاده قرار می‌گیرد. البته لازم به ذکر است که این نوع بافت به این دلیل که از الیاف طبیعی تهیه شده است، خاصیت درمانی نیز دارد که می‌توان به جدا کردن الکتریسیته ساکن و همچنین پیشگیری از ترک خوردن پاشنه پای انسان اشاره کرد.
سخن پایانی
ما در این مقاله از سایت گالری سرو سعی داشتیم به سراغ یکی از زیبا ترین رشته‌های هنر و صنایع دستی ایرانی یعنی گلیم بافی برویم. دانستیم مهارت گلیم بافی، هنری است که سالیان سال در کشور ایران رواج داشته و زنان و مردان هنرمند را بر خلق اثری زیبا راهنمایی کرده است.
مجموعه هنری و صنایع دستی گالری سرو یکی از بزرگ ترین فروشگاه‌های عرضه کننده صنایع دستی است که در طول سالیان با عرضه انواع صنایع دستی ایرانی، کوشیده است تا فرهنگ و هنر ایرانی را پاس بدارد. جهت دیدن انواع و خرید صنایع دستی ایرانی و یا مطالعه و کسب اطلاعات در رابطه با آن‌ها می‌توانید به فروشگاه گالری سرو مراجعه نمایید. از همراهی شما سپاسگذاریم.
